Σάρχος: Οικισμός πλούσιος σε φυσικό περιβάλλον, μνημεία & ιστορία
Σε απόσταση περίπου 22 χιλιομέτρων από την πόλη του Ηρακλείου βρίσκεται ο Σάρχος το όμορφο και μαρτυρικό χωριό του Μαλεβιζίου κτισμένο σε υψόμετρο 240 μέτρων ανάμεσα σε βουνά και πλούσια βλάστηση.
Λέγεται πως ο οικισμός ίσως πήρε το όνομα του από τον Άρχο, έναν θεό ή ήρωα που τιμούσαν οι Κνώσιοι και οι Τυλισανοί. Την ύπαρξη του Άρχου, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο και ιστορικό Στέφανο Ξανθουδίδη, μάθαμε από επιγραφή του 450 π. Χ. ενώ ήταν πρόσωπο στο οποίο είχε αφιερωθεί ιερό στις Αρχάνες. Το χωριό αναφέρεται σε αγοροπωλησία κρασιού τον 13 αιώνα, οπότε είχε δυναμική οικονομική παρουσία λόγω της αμπελοκαλλιέργειας εκείνη την εποχή, όπως όλα τα χωριά του Μαλεβιζίου.
Σε αντίθεση με τους Ενετούς οι Οθωμανοί φέρεται να μην κατοίκησαν ποτέ στο Σάρχο, αν και δεν τον άφησαν σε ησυχία όσο παρέμεινε η Κρήτη υπό την κατοχή τους. Ο Καθεδρικός ναός του Σάρχου είναι αφιερωμένος στον Τίμιο Σταυρό. Κατά το παρελθόν στο σημείο αυτό υπήρχε βυζαντινός ναός που όμως ήταν πολύ μικρού μεγέθους και κάποια στιγμή αποφασίστηκε να γκρεμιστεί ώστε τη θέση του να πάρει ένας μεγαλύτερος, όπως κι έγινε το 1903.
Ο παλαιότερος σωζόμενος ναός του οικισμού είναι αυτός της Παναγίας Κεράς που συναντάμε σε μια καταπράσινη και με πυκνή βλάστηση περιοχή, έξω από Σάρχο. Μνημείο βυζαντινό με εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά στοιχεία που χρήζει ωστόσο προστασίας καθώς το πέρασμα του χρόνου έχει προκαλέσει σημαντικά προβλήματα στο κτίσμα και τις τοιχογραφίες του.
Το χωριό του Σάρχου χωρίζει στα δύο ένα ρέμα με νερό που συγκεντρώνει από το Μάτι και την Φουντάνα, και τρέχει καθ' όλη τη διάρκεια του έτους.
Κοντά σε αυτό λειτουργούσε παλιά νερόμυλος. Έχει αναπαλαιωθεί το μυλονόσπιτο και πάνω απ αυτό βλέπουμε το κυρίως κτίσμα του νερόμυλου και μια μεγάλη στέρνα συγκέντρωσης νερού. Πολύ κοντά στο ρέμα συναντάμε και την παλιά φάμπρικα όπου οι Σαρχιανοί άλεθαν τις ελιές τους και σήμερα έχει μετατραπεί σε μικρό λαογραφικό μουσείο. Το μουσείο δημιουργήθηκε από τον Πολιτιστικό Σύλλογο του Σάρχου και συγκεντρώνει στο εσωτερικό του μηχανήματα από την προηγούμενη χρήση του ως λιοτριβιού καθώς και αντικείμενα καθημερινής χρήσης των κατοίκων, προηγούμενων δεκαετιών.
Μαρτύρησε από τους κατακτητές
Ο Σάρχος είναι κυρίως γνωστός λόγω του μεγάλου και σημαντικού σπηλαίου που διαθέτει. Είναι ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα σπήλαια της Κρήτης και λόγω της έκτασης που έχει αλλά και λόγω της ιδιαίτερης μορφολογίας του.
Καλύπτει σε βάθος 225 μέτρων μια απόσταση 1700 μέτρων ωστόσο δεν έχει στο σύνολο του χαρτογραφηθεί.
Οι αίθουσες του είναι πολλές ενώ ο δυσπρόσιτος χαρακτήρας του προσέφερε καταφύγιο στους Κρητικούς όταν κυνηγημένοι από τους Οθωμανούς αναζητούσαν ασφαλή σημεία για να κρυφτούν και να οργανώσουν τον αγώνα τους.
Εκεί το 1866 συγκεντρώθηκαν τα γυναικόπαιδα του χωριού για να σωθούν από τη μανία των Οθωμανών.
Ο καταγόμενος από το Σάρχο καπετάν Ζαχαρίας Φιλιπππάκης χρησιμοποιώντας ένα τέχνασμα με τη φωτιά κατάφερε να διώξει τους Τούρκους που ήταν έτοιμοι να πνίξουν με καπνό τον κόσμο που είχε βρει καταφύγιο στο σπήλαιο.
Ο Σάρχος δοκιμάστηκε και στην Κατοχή. Στις 13 Αυγούστου του 1944 οι Γερμανοί εκτέλεσαν 20 Σαρχιανούς μαζί και τον πρόεδρο της κοινότητας ενώ λίγες ημέρες μετά εκτέλεσαν άλλους 15 στα Σείσαρχα.
Αυτό έγινε αφορμή να χαρακτηριστεί ως «μαρτυρικό χωριό» και να στηθεί μνημείο προς τιμήν των πεσόντων στην είσοδο του όπου κάθε χρόνο τελείται επιμνημόσυνη δέηση για τους εκτελεσθέντες.
Στο Σάρχο επίσης ο επισκέπτης μπορεί να δει το παλιό δημοτικό σχολείο που μετατράπηκε σε Εκθετήριο Ιστορικής και Λαογραφικής Κληρονομιάς. Παραδοσιακές φορεσιές, βιβλία, και φωτογραφικό υλικό παρουσιάζονται στο χώρο.
Πολύ κοντά στο ναό του Τιμίου Σταυρού υπάρχει το βασιλικό πηγάδι που είχε σπουδαία φήμη για το ωραίο νερό του. Στο Σάρχο σχεδόν κάθε σπίτι είχε το δικό του πηγάδι ενώ υπήρχαν διάσπαρτα στο χωριό και κάποια για κοινή χρήση, όπως το βασιλικό.
