Μπαΐρια ή Παπούρα στα Καλέσα: Ένας σπουδαίος ξεχασμένος αρχαιολογικός χώρος
Του Ηρακλή Πυργιανάκη*
Πριν από χρόνια με το φίλο Δημήτρη Ξυριτάκη ψάχναμε στην ευρύτερη περιοχή Μπαΐρια των Καλεσίων, του τότε Δήμου Γαζίου, για να εντοπίσουμε την ανασκαφή που είχε κάνει ο αείμνηστος αρχαιολόγος Σπυρίδων Μαρινάτος το έτος 1936. Μετά από αρκετό ψάξιμο στα χωράφια εντοπίσαμε την ανασκαφή.
Στην τοποθεσία λοιπόν Μπαΐρια ή Παπούρα, 1 χιλιόμετρο νότια του Γαζίου, τον Απρίλιο του 1936, ο Σπυρίδων Μαρινάτος, Διευθυντής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου τότε και μετέπειτα Διευθυντής του Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Ελλάδος (πληρέστερα: Ελληνικού Κράτους Έφορος Αρχαιοτήτων Κρήτης και μετέπειτα Γενικός έφορος Αρχαιοτήτων του Ελληνικού Κράτους), έσκαψε στο χωράφι-αμπέλι του Κωνσταντίνου Κοκοσάλη και έφερε στο φως μερικά από τα πλέον ενδιαφέροντα αγάλματα και αντικείμενα της Υστερομινωικής περιόδου (1300 πΧ.)
Συγκεκριμένα ανασκάπτοντας ένα μόνο δωμάτιο 12 μ2 περίπου, αποκάλυψε 5 μοναδικά πήλινα αγάλματα της Μεγάλης Θεάς (Ποτνία), 3 πήλινα σκεύη, 1 τράπεζα προσφορών, σωληνοειδη ανθοδοχεία πήλινα αγγεία, 1 θυμιατήρι και πήλινες καρφίδες που μιμούνται κωδιες παπαρούνας (Μυκών ή υπνοφόρα κοινώς όπιο) και πήλινες απομιμήσεις μικρών περιστεριών που ήταν τοποθετημένες στα κεφάλια των Θεών.
Η περιγραφή του Μαρινάτου
Ο Μαρινάτος γράφει για τη συγκεκριμένη ανασκαφή:
«Αι Θεαί. Πρωτοφανούς μέχρι σήμερον σπουδαιότητας είναι το εύρημα του Γάζι δια το πλήθος, τας διαστάσεις και την διατήρησιν των ευρεθέντων ειδώλων. Εκ τούτων η υπ' αριθμόν 1 θεά είναι η μεγαλύτερα και ίσως η σπουδαιότερα.
Μέγιστον ύψος αριθμεί μέχρι της (ελαφρώς κολοβής) κορυφής της κεφαλής 0,775μ, μη υπολογιζομένων των καρφίδων, αίτινεςυψούνται έτι δύο εκατοστά.
Η θεά είναι η μέγιστη των μέχρι σήμερον γνωστών. Κατά τα άλλα η διατήρησις του ειδώλου είναι άψογος, πλην ασήμαντου φθοράς επί της στεφάνης ήτις απλούται υπέρ το μέτωπον.
Ο πηλός είναι λευκωπός μετα μικρών λιθαρίων. Το κυλινδρικό κάτω μέρος έφερε δι΄ερυθρού χρώματος μίαν ζώνην συνεχούς σπείρας, ήτις μόλις διακρίνεται σήμερον.
Η κώμη διατηρεί άφθονα ίχνη του άλλοτε μαύρου χρωματισμού της, αι δε καρφίδες ερυθρού. Κατα τα άλλα ουδαμού φαίνεται ότι είχε χρησιμοποιηθεί το χρώμα…..
Το πρόσωπον φέρει, ομού μετά του της Θεάς υπ' αρ. 2, την επιμελέστεραν πλαστικήν δήλωσιν εξ όλων των μέχρι τούδε γνωστών ομοίων ειδώλων…»
«… Ούτως η μινωική μεγάλη θεά, η γνωστή ήδη ως θεά των όψεων και θεά των περιστέρων παρουσιάζεται ενταύθα υπό μίαν έννοια νέαν μορφήν, ως θεά της μήκωνος, επώνυμος των ιαμάτων»…
«….Η βεβαίωσις του γεγονότος, ότι πάντα τα είδωλα της Μινωικής θεάς μεθ' υψωμένων χειρών ανήκουν εις την ύστατην φάσιν της Μινωικής εποχής και πιθανότατα εκληροδοτήθησαν αυτούσια είς την κατόπιν περίοδον του πρωτοελληνικού πολιτισμού, είναι μεγάλης σπουδαιότητος. Διότι αποδεικνύει ότι κατά τας τελευταίας στιγμάς του Μινωικού κόσμου, οπότε είχον εξαφανισθεί οι χρυσοί δακτύλιοι και αι ωραίοι λίθοι μετά θρησκευτικών παραστάσεων, τα έξοχα αγαλμάτια φαγεντιανής και ελεφαντοστού, τέλος αι θρησκευτικού περιεχομένου τοιχογραφίαι, επέζησε μόνο αυτή η υπόστασις της θεάς υψούσης τας χείρας.
Η χειρονομία αυτή ακόμα δεν ερμηνεύθη ασφαλώς. Γενικώς και, πιθανότατα, ορθώς, θεωρείται στάσις ευλογίας. Η σειρά των ειδώλων μου φαίνεται ότι παριστά μιαν και την αυτήν θεάν, αλλ' υπό ποικίλας ιδιότητας: Θεά των όψεων (= χθόνια ή οικιακή), θεά των περιστερών (= του ουρανού ή του έρωτος), Θεά της μύκωνος( = της υγείας και της ευφορίας), Θεά του πολέμου έτι. Τούτο θα συνηγορεί υπέρ της μονοθειστικής ιδέας εν τη Μινωική θρησκεία, αν και το πράγμα επανειλημμένος υπέστη κριτικήν. Όπως και αν έχει το πράγμα, η σειρά των Μινωικών τούτων ειδώλων είναι σπουδαιοτάτη δι΄ημάς. Διότι, ως θα δείξω αλλαχού δι' αδιαπτώτου σειράς μνημείων, η χειρονομία των υψωμένων χειρών μετεβιβάσθη εις τα κατόπιν εποχάς και πολιτισμούς.
Ούτω δυνάμεθα να δείξωμεν, ότι η Μεγάλη Μήτηρ "orante" της Μινωικής Κρήτης εκληροδότησε πιθανότατα εις την χριστινικήν Μητέρα και εις ημάς αυτούς την ίδιαν στάσιν «ευλογιάς» ή «προσευχής», εις την λεγόμενην Πλετυτέραν της βυζαντινής εικονογραφίας και εις τας τελετουργικάς στιγμάς του «Άνω σχώμεν τας καρδιάς».
Η ανασκαφή ξεχάστηκε
Δυστυχώς, πέραν της ολιγοήμερης ανασκαφής του Μαρινάτου, η θέση δεν ερευνήθηκε ποτέ συστηματικά. Παρά την προφανή σημασία του ευρήματος ως ενός από τα σπουδαιότερα ιερά της Υστερομινωικής Κρήτης, ο χώρος δεν απαλλοτριώθηκε, δεν προστατεύθηκε και σταδιακά λησμονήθηκε. Για πολλές δεκαετίες είχε χαθεί η ακριβής θέση του Ιερού αυτού ακόμα και για την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Ο χώρος είναι σήμερα πλήρως εγκαταλελειμμένος, βορά των κάθε είδους αρχαιοκάπηλων.
Έχουν γίνει βαθιές αρόσεις, εκχερσώσεις και αρκετά σημεία, με βαριά χωματουργικά μηχανήματα, έχουν συγκεντρωθεί σε σωρούς οι οικοδομικές πέτρες. Νόμιμες και αυθαίρετες οικοδομές έχουν ζώσει στην κυριολεξία τον χώρο.
Τα επιφανειακά ευρήματα μαρτυρούν ότι υπάρχει στην περιοχή μια πολύ μεγάλη σε έκταση πόλη της Υστερομινωικής Περιόδου, πόλη που από όσο γνωρίζω αναζητείται στην ευρύτερη περιοχή του Μαλεβιζίου.
Ευτυχώς, υπάρχει ακόμα χρόνος και χώρος για συστημική έρευνα και προστασία ενός από τους πλέον σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της Κρήτης. Ο Δήμος Μαλεβιζίου έχει άμεσο συμφέρον για την προστασία και την ανάδειξή του. Θα πρέπει, λοιπόν, άμεσα να ενεργοποιηθεί και σε συνεργασία με την Αρχαιολογική Υπηρεσία να προστατεύσει το χώρο, να απαλλοτριωθούν οι εκτάσεις αποζημιώνοντας του ιδιοκτήτες και να ξεκινήσεις συστηματική ανασκαφή, για να έλθει στο φως ένας από τους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους που συμπληρώνει περεταίρω την ιστορία της Κρήτης.
Ο χώρος αυτός μαζί με την Αρχαιολογική συλλογή Μεταξά-Μαλεβιζίου και τους άλλους αρχαιολογικούς χώρους, μπορούν να σηματοδοτήσουν την ανάπτυξη ολόκληρης της πρώην επαρχίας Μαλεβίζίου.
*Πρώτη δημοσίευση στην εφημερίδα Φωνή του Μαλεβιζίου στις 23/02/2023
