Δεκαπενταύγουστος στις Παναγιές του Μαλεβιζίου
Αφιέρωμα σε ναούς της Κοιμήσεως που γιορτάζουν το Δεκαπενταύγουστο
Της Ελένης Βασιλάκη
Πάσχα του καλοκαιριού λένε την γιορτή της Κοιμήσεως της Παναγίας στις 15 Αυγούστου κι όχι άδικα. Η Παναγία είναι μια από τις πιο αγαπημένες μορφές για τους Ορθόδοξους χριστιανούς και την τιμούν ιδιαιτέρως.
Αναρίθμητοι είναι οι ναοί και οι μονές σε όλη την Ελλάδα και την Κρήτη που έχουν χτιστεί προς τιμήν της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Θαυμάσιες τοιχογραφίες παριστάνουν σε αρκετούς εξ αυτών το ξεχωριστό γεγονός της Κοιμήσεως, ενώ ύμνοι και εγκώμια ψάλονται κατά τη διάρκεια του 15νθήμερου που τιμάται η μνήμη της.
Το Μαλεβίζι δεν ξεφεύγει από τον κανόνα. Σε πολλούς από τους οικισμούς του βλέπουμε ναούς που γιορτάζουν στις 15 Αυγούστου, όπου και συρρέει πλήθος πιστών για να τιμήσει τη μάνα όχι μόνο του Χριστού αλλά όλων μας.
Επιλέξαμε κάποιες απ' αυτές τις εκκλησίες για να σας παρουσιάσουμε μια και πρακτικώς θα ήταν αδύνατον το αφιέρωμα μας να καλύψει όλες τις αφιερωμένες στην Κοίμηση της Θεοτόκου εκκλησίες του Μαλεβιζίου.
Η εκκλησία της Κοιμήσεως στις Γωνιές
Μπορεί να κάηκε δύο τουλάχιστον φορές από τους Τούρκους, να καλύφθηκε στη συνέχεια από σοβά αλλά τίποτα δε στάθηκε ικανό να στερήσει από τους πιστούς την ομορφιά που αντικρίζουν όταν διαβαίνουν τα σκαλοπάτια της.
Η εκκλησία της Παναγίας στις Γωνιές είναι ένα πραγματικό κόσμημα, με υπέροχες αγιογραφίες, που συντηρήθηκαν από την αρχαιολογία και πλέον έχουν δώσει στο ναό, παρά τις φθορές που φέρουν, κάτι από την παλιά του αίγλη.
Το κτίσμα μοιάζει να είναι μεσοβυζαντινό, που τοιχογραφήθηκε μεταγενέστερα από την ανέγερση του ενώ εκείνο που πραγματικά το κάνει ξεχωριστό είναι το αιωνολόγιο που κοσμεί τη δεξιά πλευρά του παραθυριού του, μετρώντας το χρόνο από το μηδέν και φθάνοντας μέχρι τον 9ο αιώνα. Οι ντόπιοι αναφέρουν πως ο ναός ήταν ενταγμένος σε μοναστήρι που λειτουργούσε στο σημείο, το οποίο καταστράφηκε στην πορεία των ετών.
Το τέμπλο της Παναγίας Γωνιών κατασκευάστηκε από τεχνίτες εκτός Κρήτης, εικάζεται καλλιτέχνες της περίφημης σλάβικης σχολής, με πολύ χαρακτηριστικές, στα δύο άκρα του, τις μορφές που συμβολίζουν το καλό και το κακό, την κόλαση και τον παράδεισο, η μια μορφή σε ορθή θέση και η άλλη ανάποδα.
Στο μέσο η μορφή της Παναγίας, την οποία οι Τούρκοι χαράκωσαν με μαχαίρι στο κέντρο του προσώπου της, όπως έκαναν στις περισσότερες εικόνες χριστιανικών ναών. Η παρουσία μεγάλης εικόνας, δεξιά στο τέμπλο, του Αγίου Χαραλάμπους, μαρτυρά το πέρασμα πανούκλας από τις Γωνιές.
Είναι άξιο απορίας το γεγονός του ότι ενώ ο ναός είναι αφιερωμένος στην Παναγία σε όλες τις αγιογραφίες, στους κυρίως χώρους του, κυριαρχούν παραστάσεις από τη ζωή του Χριστού. Όπως όλοι οι ναοί αυτής της περιόδου, έτσι κι αυτός της Παναγίας στις Γωνιές λειτούργησε ως νεκροταφειακός.
Μάλιστα σε εργασίες που έγιναν στον εξωτερικό χώρο του, στο πλαίσιο εκπόνησης μελέτης για την στήριξη του, από τον Αρχιτέκτονα Ηρακλή Πυργιανάκη, βρέθηκαν τάφοι με οστά, τα οποία περισυνελέγησαν και μεταφέρθηκαν μέσα στο ναό.
Η Παναγία της Τυλίσου
Εντός του οικισμού της Τυλίσου και σε κοντινή απόσταση από το ναό του Χριστού στην πλατεία βρίσκεται ένας ακόμα παλιός ναός, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
Πρόκειται για ένα μικρό μονόχωρο και καμαροσκεπή ναό που φέρει τοιχογραφικό διάκοσμο, δυστυχώς, όχι ακέραιο.
Στην πορεία των ετών ο ναός δέχθηκε αρκετές επεμβάσεις, σοβαντίστηκε και ασβεστώθηκε με αποτέλεσμα να έχει καλυφθεί μεγάλο μέρος των τοιχογραφιών του.
Σώζονται σήμερα στο βόρειο και νότιο τοίχο του, αποσπασματικά, στη μεσαία ζώνη, ο Άγιος Γεώργιος σε μεγάλη κλίμακα, ο Άγιος Αντώνιος, μια μορφή Αγίας που δεν διακρίνεται εύκολα και η Παναγία εν μέσω αγγέλων.
Ο ναός φέρει ένα σφενδόνιο το οποίο στη μια πλευρά του καταλήγει σε μια λιθανάγλυφη, ενδιαφέρουσα ως προς τη διακόσμηση της, μενσολίνα.
Στο εσωτερικό του ο ναός της Κοιμήσεως είναι λιτός και φροντισμένος. Φέρει ξύλινο απλό τέμπλο με τις καθιερωμένες δεσποτικές εικόνες, του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, του Χριστού, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ενώ στην πλάγια θύρα βλέπουμε τον Μιχαήλ Αρχάγγελο.
Το κτίσμα της Παναγίας χρονολογείται από την Ενετοκρατία και μάλιστα φέρει στο θύρωμα του οικόσημο άγνωστης ευγενούς οικογένειας.
Κατά το πέρασμα του από την Τύλισο ο G. Gerola κατέγραψε την εκκλησία, βορειοδυτικά της πλατείας. Δεν έδωσει ωστόσο περισσότερα στοιχεία γι αυτήν παρά μόνο για τη διακόσμηση των τόξων που υποβάσταζαν το θόλο της.
Το ζεύγος Βασιλάκη, του οποίου το σπίτι βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από την εκκλησία της Κοιμήσεως, φροντίζει να διατηρείται ο χώρος καθαρός και το καντήλι του πάντα αναμμένο νιώθοντας τον ως προέκταση του σπιτιού του.
Όπως μας είπαν, στους ίδιους έχει μεταφερθεί από παλιότερους κατοίκους, η πληροφορία πως ο ναός αυτός ήταν καθολικό μικρού μοναστηριού και τα παλιά σπίτια γύρω του ήταν κελιά των μοναχών του.
Μάλιστα όταν ανακαίνισαν το σπίτι τους βρήκαν δυο άδειους τάφους που ίσως σχετίζονται με τη λειτουργία του μοναστηριού.
Ο τοιχογραφημένος ναός στον Καμαριώτη
Κατάγραφος αν και με εμφανείς στις φθορές του χρόνου και της υγρασίας είναι ο ναός της Παναγίας στον Καμαριώτη.
Ο ναός της Παναγίας βρίσκεται, σε κοντινή απόσταση από το ναό του Αγίου Γεωργίου, σε ένα μικρό ύψωμα του οικισμού και όπως αναφέρουν οι κάτοικοι του χωριού εκεί παλιότερα υπήρχε νεκροταφείο.
Ακριβή εικόνα της χρονολόγησης του δεν έχουμε, ωστόσο δεν αποκλείεται να είναι προγενέστερος του Αγίου Γεωργίου. Στο εσωτερικό του ,αμέσως μετά την είσοδο, δεσπόζει ένα αρκοσόλιο που από τα πολλά στρώματα ασβέστη μόλις και διακρίνεται τμήμα από το διάκοσμο του.
Σκηνές από το Χριστολογικό κύκλο και το βίο της Παναγίας συνθέτουν το κύριο μέρος των τοιχογραφιών.
Ο Gerola στο βιβλίο του για τα μνημεία της Κρήτης στη σχετική παραπομπή του για την Παναγία στον Καμαριώτη περιγράφει πως η «Ανάληψις» πιάνει το τελευταίο προς την κόγχη τμήμα του θόλου του ναού και γεμίζει και τις δύο πλευρές με το Χριστό να εικονίζεται μέσα σε αμυγδαλοειδές φωτοστέφανο στην κορυφή του θόλου, οι δε απόστολοι είναι συγκεντρωμένοι μισοί από το ένα μέρος και μισοί από το άλλο ενώ τον κύκλο συμπληρώνουν, καταλαμβάνοντας άλλα τετράγωνα του θόλου, η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος (η Πεντηκοστή).
Στην αψίδα του ναού ο Παντοκράτορας ανάμεσα στην Παναγία και τον Άγιο Ιωάννη ενώ ο Gerola είχε καταγράψει ακόμα σκηνές με τις Μυροφόρες, το Νιπτήρα, την Ψηλάφηση, την Βάπτιση, την Αποκαθήλωση και τη Μεταμόρφωση.
Η Παναγία η Κερά του Κρουσώνα
Μέσα στον οικισμό του Κρουσώνα και σε σημείο ψηλό ώστε να υπάρχει εποπτεία σε ένα μεγάλο τμήμα του χωριού βρίσκεται η δίκλιτη βασιλική της Παναγίας που τιμά την Κοίμηση της Θεοτόκου. Το δεξί κλίτος της είναι παλαιότερο και χρονολογείται κατά τη Β βυζαντινή περίοδο ενώ το αριστερό νεώτερο, του 1977.
Δίπλα στο ναό τα ερείπια τρίκλιτου ναού, που αν και οι περισσότεροι θεωρούν πως πρόκειται για παλαιοχριστιανική βασιλική στην πραγματικότητα είναι νεώτερες κατασκευές, του 21ου αιώνα.
Εκεί προσπάθησαν οι κάτοικοι να κτίσουν ένα καινούργιο μεγάλο ναό, η προσπάθεια τους όμως έμεινε σε πολύ αρχικά στάδιο όταν συνειδητοποίησαν πως το κτίσμα θα καταλάμβανε όλο το χώρο και δεν θα υπήρχε καθόλου αυλή και τόπος για να σταθούν οι πιστοί εκτός ναού.
Έτσι εγκατέλειψαν ότι είχαν φτιάξει μέχρι τότε και έκτισαν στο κέντρο του οικισμού την Αγία Τριάδα.
Ο υφιστάμενος ναός πάντως είναι αποτέλεσμα διαφόρων οικοδομικών φάσεων με το καμπαναριό του να χρονολογείται το 1818, όπως μαρτυρά η χαραγμένη στη βάση του ημερομηνία.
Στο παλιότερο κτίσμα βλέπουμε φθαρμένες τοιχογραφίες της β Βυζαντινής περιόδου και εντυπωσιακές δεσποτικές εικόνες πάνω στο μεταγενέστερο ξυλόγλυπτο τέμπλο. Το αριστερό κλίτος που κτίστηκε τον 20ο αιώνα φέρει επίσης πλούσιο τοιχογραφικό διάκοσμο. Τα δύο κλίτη χωρίζονται με καμάρες.
Μέχρι το 1888 ο εξωτερικός χώρος λειτουργούσε ως κοιμητήριο.
Η θέση του ναού πάνω στο ύψωμα ήταν ιδανική για να χρησιμοποιείται και ως παρατηρητήριο με την καμπάνα του να χτυπάει κάθε φορά που οι Τούρκοι προσέγγιζαν τον Κρουσώνα έτσι ώστε οι άνδρες που τους πολεμούσαν να απομακρυνθούν και να πάρουν θέσεις στα βουνά.
Σε ότι αφορά στην καμπάνα της εκκλησίας της Παναγίας η τοπική παράδοση λέει πως είναι φτιαγμένη από χρυσό και ασήμι αποτελώντας δώρο Ρωσίδας Πριγκίπισσας, η οποία επιστρέφοντας από τους Αγίους Τόπους, όπου είχε πάει για να προσκυνήσει έδεσε με το πλοίο της στο Ηράκλειο λόγω έντονης θαλασσοταραχής. Όσο βρισκόταν στο Ηράκλειο άκουσε για τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας στον Κρουσώνα και πήγε να προσκυνήσει και να ζητήσει τη βοήθεια της γιατί δεν είχε γάλα να θηλάσει το νεογέννητο παιδί της. Λέγεται πως όταν προσκύνησε την εικόνα, αισθάνθηκε τα στήθη της να πλημμυρίζουν από γάλα και ευλόγησε την Παναγία για το μεγάλο δώρο που της προσέφερε.
Γι αυτό το θαύμα που της συνέβη έταξε και έκανε πράξη την κατασκευή και δωρεά μιας καμπάνας από πολύτιμα μέταλλα. Η καμπάνα φτιάχτηκε στην Οδησσό της Ρωσίας, το 1674 και στάλθηκε, στην εκκλησία. Ο ήχος της, που έφθανε μέχρι την άλλη άκρη της επαρχίας, ενόχλησε ωστόσο τους Οθωμανούς που την αφαίρεσαν από το καμπαναριό και την έριξαν σε γειτονικό πηγάδι, όπου παρέμεινε για 40 χρόνια.
Ένας δικός τους βοσκός αποκάλυψε τον τόπο που ήταν θαμμένη η καμπάνα κι έτσι επανήλθε στην θέση της.
