Πρωτοχρονιάτικες συνήθειες και έθιμα στην Κρήτη

Οι συμβολισμοί των χρωμάτων, το πορτοκάλι και η ασκελετούρα

Η Πρωτοχρονιά είναι μια γιορτή γεμάτη έθιμα, παραδόσεις και παρατηρήματα, κάποια εκ των οποίων κοινά για όλους και κάποια άλλα εντελώς τοπικά. Από μια μέρα γιορτινή και νέου ξεκινήματος δεν θα μπορούσε να απουσιάζει ο συμβολισμός των χρωμάτων, επί του οποίου οι Κρητικοί του παρελθόντος είχαν να παρατηρήσουν πάρα πολλά. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν όσα έχει καταγράψει στο βιβλίο του για τις λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος Ψιλάκης αναφορικά με τους συμβολισμούς των χρωμάτων, γενικότερα αλλά και ειδικότερα την ημέρα της Πρωτοχρονιάς. Το χρώμα και ο συμβολισμός του φαίνεται να λειτουργούσε στην κοινωνία της Κρήτης παράλληλα με άλλες εθιμικές πρακτικές δημιουργώντας συχνά ένα υπόστρωμα επί του οποίου στηρίζονταν άλλες συνήθειες και προλήψεις.

Μαύρο του πένθους και λευκές πέτρες

Γενικότερα την Πρωτοχρονιά στην Κρήτη το μαύρο χρώμα ήταν απαγορευμένο και επιτρέπονταν μόνο σε όσες γυναίκες βρίσκονταν σε βαρύ πένθος. Δεν έλειπαν όμως και οι περιπτώσεις που πάνω από το μαύρο του πένθους έμπαινε κάτι λευκό, για το καλό και μόνο. Αν δηλαδή κάποια γυναίκα φορούσε μαύρα, λόγω συνθηκών, την ώρα που άλλαζε ο χρόνος έβαζε πάνω στους ώμους της μια λευκή πετσέτα ή μαντίλα ή έστω μια λευκή κλωστή.
Στις παραδοσιακές αγροτικές αλλά και αστικές κοινωνίες της Κρήτης πρόσεχαν ώστε αυτή την ημέρα όλα τα χρώματα να είναι χαρούμενα. Εξαίρεση μόνο έκαναν στην πέτρα και στο σίδερο που κουβαλούσαν στο σπίτι ως σύμβολα στερεότητας του και καλής (σιδερένιας) υγείας των ενοίκων του.
Επειδή οι λευκές πέτρες συνήθως δεν ήταν συμπαγείς τις απέφευγαν και προτιμούσαν τις σιντερόπετρες, κι ας είχαν σκούρα μπλε απόχρωση. Στα παραθαλάσσια χωριά ωστόσο έψαχναν και έβρισκαν άσπρους χοχλάκους.
Επίσης οι πετσέτες με τις οποίες αντάλλασσαν τα καλοχερίδια ήταν πάντα λευκές, υφαντές ή κεντητές, με χαρούμενα σχέδια. Λευκές εξάλλου είναι ακόμα και σήμερα οι πετσέτες με τις οποίες σκεπάζουν την εικόνα οι νοικοκυρές την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και τη μεταφέρουν στην εκκλησία να ευλογηθεί για να την πάρουν ανήμερα της γιορτής να τους κάνει το ποδαρικό στο σπίτι.

Ψωμί και αλεύρι στο κλίμα των ημερών

Το ψωμί αυτής της ημέρας ήταν επίσης λευκό, φτιαγμένο από ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι. Συνήθως οι Κρητικοί του παρελθόντος έτρωγαν ψωμί ολικής άλεσης, σκούρο, όμως τις γιορτινές ημέρες και στις κοινωνικές εκδηλώσεις τους επέλεγαν το λευκό. Τα ζώα που διάλεγαν, σε κάποιες αγροτικές περιοχές του νησιού, να κάνουν το ποδαρικό στο σπίτι δεν ήταν ποτέ μαύρα. Στη Σητεία μάλιστα, σε κάποια χωριά της επαρχίας, είχαν την όμορφη παράδοση να βάζουν την Πρωτοχρονιά για ποδαρικό στο σπίτι ένα λευκό αρνάκι, που θεωρείται το πιο άκακο ζώο.
Ενδεχομένως να ανάγεται και σε όρους συμβολισμού το γεγονός πως το παραδοσιακό γλύκισμα της Πρωτοχρονιάς, οι κουραμπιέδες, πασπαλίζονται με γερές δόσεις ζάχαρης άχνης και γίνονται κατάλευκοι.

Το έθιμο με το πορτοκάλι

Αυτές τις ημέρες συνηθισμένο ήταν και το κόκκινο και πορτοκαλί χρώμα με τις αποχρώσεις τους, καθώς παρέπεμπαν στη σωματική ευρωστία και την υγεία, σε αντίθεση με το κίτρινο που είναι χλωμό και το χρώμα των αρρώστων.
Ο Νίκος Ψιλάκης κατέγραψε ένα εντυπωσιακό έθιμο της Κισάμου που άγγιζε τα όρια μιας μικρής οικιακής τελετουργίας.
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση: «μας έβαζε η μάνα μου στη σειρά όλα τα κοπέλια του σπιτιού, το ένα πίσω από το άλλο, μα πολύ πρωί, πριν προλάβουμε να βάλομε πράμα στο στόμα μας. Είχε κόψει ένα πορτοκάλι στα έξι, έξι κοπέλια είμαστε, και έδινε στο καθένα από ένα κομμάτι. Το πορτοκάλι έπρεπε να είναι γλυκό και το έκοβε ακαθάριστο, μαζί με τη φλούδα του. Μας έλεγε πως θα κοκκινίσει η μούρη μας, να ναι σαν το πορτοκάλι το χρώμα μας όλο το χρόνο».
Πέρα από το χρωματικό συμβολισμό εδώ βλέπουμε κι άλλους συμβολισμούς, όπως το ότι όλα τα παιδιά μοιράζονται κομμάτια από το ίδιο πορτοκάλι, έτσι όπως μοιράζονται εξίσου όλα τα καλά του σπιτιού. Το ένα πορτοκάλι συμβολίζει την ενότητα του σπιτιού . Η Κρητική μάνα δεν έκοβε δεύτερο πορτοκάλι. Ακόμα κι αν είχε κι άλλα παιδιά πάλι ένα θα τους μοίραζε, κι ας ήταν μικρότερα τα κομμάτια, που τους αναλογούσαν.

Η ασκελετούρα στην πόρτα από την αρχαιότητα

Ένα ακόμα έθιμο με πανάρχαιες ρίζες συνήθιζαν να τηρούν στην Κρήτη την Πρωτοχρονιά. Στην πορεία των ετών βέβαια ατόνησε ωστόσο τα τελευταία χρόνια έχει ζωντανέψει και πάλι, κυρίως λόγω του διαδικτύου και της υπενθύμισης του μέσω αυτού. Πρόκειται για το κρέμασμα της ασκελετούρας ή σκιλλοκρεμμύδας στην πόρτα των σπιτιών. Η ασκελετούρα ή Σκίλλη η παράλιος, όπως ονομάζεται επιστημονικά, θεωρείται στην Κρήτη ψακοτάρι και δεν την τρώνε ούτε τα ζώα. Όμως έχει την ιδιότητα όταν ξεριζώσεις το βολβό της εκείνος να αναγεννάτε και να βγάζει νέα φύλλα σε ότι συνθήκες κι αν τον εκθέσεις.
Αυτή η ζωτική του δύναμη θεωρήθηκε από το λαό σημαντική και ικανή να περάσει σε κάθε ον που βρίσκεται κοντά σε αυτό το φυτό.
Ήδη από τον Πυθαγόρα (6ος αι.π.χ) μαθαίνουμε ότι αν η ασκελετούρα κρεμαστεί στην εξώπορτα γίνεται φάρμακο που απωθεί τις ασθένειες.
Ο Διοσκουρίδης, εξάλλου συνιστά το κρέμασμα της σκιλλοκρεμμύδας έμπροσθεν των εισόδων των οικιών, ως «αλεξιφάρμακον» για να προστατευθεί όλη η οικογένεια από κάθε κακό.
Σε χωριά της Κρήτης λένε ακόμα πως η ασκελετούρα διώχνει το κακό μάτι από το σπίτι και τους ενοίκους του γι αυτό και την Πρωτοχρονιά πρέπει απαραιτήτως μια σκιλλοκρεμμύδα να υπάρχει έξω από την πόρτα.
Στην αρχαία Αρκαδία τη χρησιμοποιούσαν στην λατρεία του Πάνα για να βοηθήσει στην γονιμότητα της Γης και ν' απωθήσει μακριά τις κακόβουλες δυνάμεις. Να πούμε πως παρότι θεωρείται μη βρώσιμο είδος η σκίλλη έχει και φαρμακευτικές χρήσεις ενώ όταν άνθιζε οι παλιοί Κρητικοί ερμήνευσαν από το πόσα πολλά και ποια άνθη της είχαν ανοίξει το πως θα εξελιχθεί ο χειμώνας.